नेपालमा डिजिटल बैंकिङ्ग र वित्तीय प्रणालीमा वृद्धि भएसँगै बैंकिङ्ग सुरक्षा झन् महत्त्वपूर्ण बन्दै गएको छ। साइबर अपराध, ठगी, फिसिङ्ग आक्रमण, एटीएम स्किमिङ्ग, र अन्य वित्तीय अपराधहरूबाट बच्न सतर्क रहन आवश्यक छ। बैंकिङ्ग सुरक्षा सुनिश्चित गर्नका लागि विभिन्न उपायहरू अपनाउनु पर्दछ। यस लेखमा, नेपालमा सुरक्षित बैंकिङ्ग गर्न अपनाउनुपर्ने विस्तृत उपायहरू समेटिएका छन्।

१. बलियो पासवर्ड प्रयोग गर्नुहोस्

अनलाइन बैंकिङ्ग खाताको सुरक्षाका लागि बलियो पासवर्ड अनिवार्य छ। निम्न बुँदाहरू ध्यान दिनुहोस्:

• पासवर्ड १२–१६ क्यारेक्टर लामो राख्नुहोस्।
• ठूला र साना अक्षर, अंक, र विशेष चिह्नहरू (जस्तै @, #, $) समावेश गर्नुहोस्।
• अनुमान गर्न सजिलो पासवर्ड (जस्तै जन्ममिति, नाम, वा मोबाइल नम्बर) प्रयोग नगर्नुहोस्।
• पासवर्ड हरेक तीन–छ महिनामा परिवर्तन गर्नुहोस्।
• एउटै पासवर्ड धेरै खातामा प्रयोग नगर्नुहोस्।

२. द्विचरणीय प्रमाणीकरण (Two-Factor Authentication – 2FA) अनिवार्य गर्नुहोस्

अनलाइन बैंकिङ्गमा 2FA सुरक्षा तह थप्छ। यसले तपाईंको खातामा अनधिकृत पहुँच रोक्छ।

• बैंकले दिएको OTP (One-Time Password) को प्रयोग गर्नुहोस्।
• यदि बैंकले Biometric Authentication (जस्तै, फिंगरप्रिन्ट वा फेस स्क्यान) प्रदान गर्छ भने, त्यसलाई सक्षम पार्नुहोस्।
• Authenticator App (Google Authenticator, Microsoft Authenticator) को प्रयोग गर्न सकिन्छ।

३. अनधिकृत लिंक र फिसिङ्ग ईमेलबाट बच्नुहोस्

ठगी गर्ने व्यक्तिहरूले बैंकको नाममा नक्कली ईमेल, SMS, वा फोन कल गरी तपाईंको बैंक जानकारी चोरी गर्न सक्छन्।

• अज्ञात स्रोतबाट आएको लिंकमा क्लिक नगर्नुहोस्।
• बैंकले व्यक्तिगत विवरण (OTP, पासवर्ड) फोन वा ईमेलमार्फत कहिल्यै माग्दैन, यदि यस्तो अनुरोध आएमा तुरुन्तै बैंकलाई जानकारी दिनुहोस्।
• बैंकको आधिकारिक वेबसाइट मात्र प्रयोग गर्नुहोस् (जस्तै, **https://www.bankname.com**)।

४. मोबाइल बैंकिङ्ग र इन्टरनेट बैंकिङ्ग सुरक्षित रूपमा प्रयोग गर्नुहोस्

मोबाइल बैंकिङ्ग अहिलेको डिजिटल बैंकिङ्गको महत्त्वपूर्ण भाग हो, तर यसको सुरक्षाका लागि ध्यान दिनुपर्ने कुराहरू:

• बैंकको आधिकारिक एप मात्र डाउनलोड गर्नुहोस् (Google Play Store वा Apple App Store बाट)।
• सार्वजनिक Wi-Fi (जस्तै, क्याफे वा सार्वजनिक स्थलहरूमा) मा बैंकिङ्ग एप प्रयोग नगर्नुहोस्।
• मोबाइलमा एन्टिभाइरस सफ्टवेयर प्रयोग गर्नुहोस्।
• अनलाइन बैंकिङ्ग सेसन समाप्त भएपछि Log Out गर्न नबिर्सनुहोस्।

५. एटीएम कार्ड सुरक्षित राख्नुहोस्

नेपालमा एटीएम कार्ड स्किमिङ्ग तथा पिन चोरीको जोखिम उच्च हुनसक्छ। एटीएम प्रयोग गर्दा निम्न कुरामा ध्यान दिनुहोस्:

• पिन गोप्य राख्नुहोस् र कुनै पनि व्यक्तिलाई नबताउनुहोस्।
• ATM प्रयोग गर्दा कुञ्जीपाटी छोपेर पिन प्रविष्ट गर्नुहोस्।
• संदिग्ध व्यक्तिहरू वा यन्त्रहरू (skimming devices) रहेको एटीएम प्रयोग नगर्नुहोस्।
• यदि तपाईंको एटीएम कार्ड हराएमा, तुरुन्तै बैंकलाई जानकारी दिएर कार्ड ब्लक गर्नुहोस्।
• नियमित रूपमा Mini Statement वा Balance Check गरी कुनै अनधिकृत कारोबार भए-नभएको सुनिश्चित गर्नुहोस्।

६. बैंक स्टेटमेन्ट नियमित रूपमा जाँच गर्नुहोस्

बैंक स्टेटमेन्ट नियमित रूपमा हेर्दा कुनै अनधिकृत कारोबार पत्ता लगाउन सकिन्छ।

• महिनामा कम्तीमा एकपटक बैंक स्टेटमेन्ट हेर्नुहोस्।
• यदि कुनै अपरिचित कारोबार देखिएमा तुरुन्तै बैंकलाई जानकारी दिनुहोस्।
• आफ्नो बैंक खाता SMS तथा Email Alert सेवामा आबद्ध गर्नुहोस्, जसले प्रत्येक कारोबारको जानकारी दिन्छ।

७. बैंकिङ्ग ठगीबाट बच्न सचेत रहनुहोस्

नेपालमा ठगीका विभिन्न उपायहरू प्रचलित छन्। केही प्रमुख ठगीका तरिकाहरू निम्न छन्:

(क) फिसिङ्ग (Phishing) ठगी

• नक्कली वेबसाइट वा ईमेल प्रयोग गरी तपाईंको बैंकिङ्ग जानकारी चोरी गर्ने प्रयास गरिन्छ।

(ख) Vishing (Voice Phishing) ठगी

• कुनै व्यक्ति बैंकबाट हो भन्ने दाबी गर्दै तपाईंको कार्ड नम्बर, OTP, वा पासवर्ड माग्न सक्छ।

(ग) लटरी वा पुरस्कार ठगी

• तपाईँले कुनै लटरी जित्नुभएको छैन भने कसैले फोन वा ईमेलमार्फत पुरस्कार जित्नुभएको दाबी गरेमा नझुक्किनुहोस्।

(घ) अनधिकृत मोबाइल एप्स

• बैंकिङ्ग वा वित्तीय सेवासँग सम्बन्धित नक्कली मोबाइल एपहरू डाउनलोड नगर्नुहोस्।

८. डिजिटल बैंकिङ्गमा सुरक्षित रहने उपायहरू

नेपालमा डिजिटल कारोबार बढ्दै गएकाले निम्न उपायहरू अपनाउनुहोस्:

• QR कोड स्क्यान गर्दा बैंकको आधिकारिक एप मात्र प्रयोग गर्नुहोस्।
• मोबाइल वालेट (eSewa, Khalti, IME Pay) मा रकम भण्डारण गर्दा सुरक्षित पासवर्ड राख्नुहोस्।
• अनावश्यक रूपमा आफ्नो बैंक खाता वा वालेटमा धेरै पैसा नराख्नुहोस्।

९. सुरक्षित कर्जा कारोबार गर्ने उपायहरू

नेपालमा कर्जा लिँदा वा तिर्दा निम्न कुरामा ध्यान दिनुहोस्:

• बैंक वा वित्तीय संस्थाबाट मात्र कर्जा लिनुहोस्।
• कर्जा सम्झौता पढेर मात्र हस्ताक्षर गर्नुहोस्।
• अनलाइन वा अन्य व्यक्तिबाट अनधिकृत रूपमा कर्जा नलिनुहोस्।

१०. नेपालमा बैंकिङ्ग सुरक्षा नीतिहरू र कानुनी प्रविधि

नेपाल राष्ट्र बैंकले विभिन्न बैंकिङ्ग सुरक्षासम्बन्धी नियमहरू लागु गरेको छ:

• कन्जुमर प्रोटेक्शन गाइडलाइन अन्तर्गत बैंकले ग्राहकहरूको सुरक्षा सुनिश्चित गर्नुपर्छ।
• साइबर अपराध ऐन, २०६३ अनुसार बैंकिङ्ग ठगीमा संलग्न व्यक्तिलाई कानुनी कारबाही गरिन्छ।
• बैंकिङ्ग विवाद भएमा नेपाल राष्ट्र बैंक वा सम्बन्धित बैंकको ग्राहक सेवा केन्द्रमा उजुरी गर्न सकिन्छ।

निष्कर्ष

नेपालमा बैंकिङ्ग सुरक्षा सुनिश्चित गर्न प्रत्येक व्यक्तिले सतर्कता अपनाउनु आवश्यक छ। पासवर्ड सुरक्षादेखि लिएर अनलाइन बैंकिङ्ग, एटीएम प्रयोग, डिजिटल कारोबार, र कर्जा व्यवस्थापनसम्म सुरक्षित राख्नुपर्ने उपायहरू छन्।

सुरक्षित बैंकिङ्गका लागि:
✅ बलियो पासवर्ड प्रयोग गर्नुहोस्।
✅ द्विचरणीय प्रमाणीकरण (2FA) सक्षम गर्नुहोस्।
✅ अनलाइन बैंकिङ्ग गर्दा सतर्क रहनुहोस्।
✅ फिसिङ्ग र ठगीका प्रकारबाट सतर्क रहनुहोस्।
✅ नियमित रूपमा बैंक स्टेटमेन्ट जाँच गर्नुहोस्।

यी उपायहरू अपनाएर सुरक्षित बैंकिङ्ग गरौँ र आफ्नो सम्पत्ति सुरक्षित राखौँ!